Osmanlı Devleti’nde Ermeni Anayasası’nın Doğuşu

Vartan Artinian ın kaleme aldığı bu çalışma Osmanlı Devletinde Ermeni Anayasası nm Doğuşu 1839-1863 başlığını taşıyor. Yazarın Brandeis Üniversitesi nin (A.B.D.) Yakındoğu ve Yahudilik Araştırmaları Bölümü ne 1970 yılında sunduğu bu doktora tezi Zülal Kılıç ın çevirisiyle Türkçeleşti. Artinian Osmanlı Devletinde Ermeni Anayasasının Doğuşu 1839-1863 adlı çalışmasında 1840lı yıllardan itibaren Osmanlı Ermeni toplumu içinde uç veren siyasi hareketler ve özellikle İstanbul Ermeni Patrikliği nin yönetimi için yürütülen sert iktidar mücadelesinin, sosyal, kültürel, sanatsal alanlardaki yankılarını inceler. Artinian a göre bu hareketliliğin odağında, esnaflar ve aydınların oluşturduğu Ermeni orta sınıfının, yüzyıllardır yönetime hâkim olan soylulara karşı verdiği amansız mücadele yer alır. Fransız Devrimi nin de etkisiyle soylulara karşı halkın egemenliğini savunan bu gruplar fikirlerinin yaygınlık kazanması için çaba göstermiş, gazeteler, dergiler yayımlamış, edebiyatta yeni ve gerçekçi bir akım başlatmış, dilde sadeleşmenin savunuculuğunu yapmış, kadınların sorunlarını dile getirmiş, kısacası dönemin pek çok tabusunu ilk kez tartışmaya açarak sonraki nesillere zengin bir kültürel miras bırakmıştır. Artinian, Ermeni toplumundaki değişimlerle Tanzimat dönemi Osmanlı düşüncesi arasında paralellik ve ayrımları incelerken dönemin hâkim düşünce kalıplarını, Babıâli ile Ermeni toplumu arasındaki gerilimleri ve çeşitli Hıristiyan mezhepleri arasındaki çıkar çatışmalarını da ustalıkla sergiler. Kitap, bu yönüyle 19. yüzyıl Osmanlı tarih yazımına da önemli katkılarda bulunmaktadır.Kitap yayına hazırlanırken, Artinian ın incelediği konulara dair açıklayıcı ek bilgileri dipnotlarla vererek dönemin gelişmelerine derinlemesine nüfuz etmek amacı güdülmüştür. Bu doğrultuda, kitabın sonunda geniş bir "Ekler" bölümüne de yer verilmiştir. Bu bölümde ünlü Ermeni tarihçi Arşag Alboyacıyan ın ve akademisyen Arus Yumul un konuyla ilgili yazılarının yanı sıra pek çok bilgi-belge ve Osmanlı Devleti tarafından 1863 te kabul edilen Ermeni Anayasasının (Nizamname-i Millet-i Ermeniyan) tam metni ile İstanbul Ermeni Patrikliği tarafından yayımlanan Ermenice-Ermeni harfli Türkçe versiyonun tıpkıbasımı yer alır.